Łuszczkiewicz Władysław (1828–1900), historyk sztuki, malarz, profesor Szkoły Sztuk Pięknych oraz dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie. Ur. 3 IX w Krakowie, syn Michała, podówczas profesora Liceum Św. Anny, później dyrektora Instytutu Technicznego w Krakowie, i Emilii z Krzyżanowskich. W l. 1838–43 uczęszczał do Liceum Św. Anny, gdzie zdał egzamin dojrzałości, w l. 1843–5 ukończył na Wydziale Filozoficznym UJ dwuletnie studia w zakresie filologii i historii, a w l. 1839/40–1847/8 kształcił się w malarstwie pod kierunkiem Wojciecha Kornelego Stattlera w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Już w r. 1846 uczył rysunków w początkowej szkole ewangelickiej. Dzięki stypendium, które mu nadał gubernator Galicji Wacław Zaleski, dokształcał się przez dwa lata w École des Beaux Arts w Paryżu, uczęszczając w l. 1849 i 1850 na wszystkie zajęcia teoretyczne i praktyczne. Z listem polecającym od Stattlera odwiedził w lutym 1849 Juliusza Słowackiego, w lecie t. r. zwiedził południową Francję, a wracając do kraju zatrzymał się w Antwerpii, gdzie pracował pod kierunkiem głośnego w owym czasie malarza historycznego i portrecisty Ludwika Gallaita. Po powrocie do Krakowa uczył w Szkole Sztuk Pięknych od r. 1852 rysunków i perspektywy (bezpłatnie), w r. 1853 objął zastępstwo za będącego przez dwa lata na urlopie profesora malarstwa Stattlera oraz wykłady anatomii i historii powszechnej, a gdy Stattler w r. 1857 przeszedł na emeryturę, Ł. został mianowany stałym zastępcą profesora w stopniu suplenta, tj. zastępcy nauczyciela szkoły średniej, z obowiązkiem nauczania anatomii i kierowania oddziałem malarstwa. Był faktycznym dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych aż do r. 1873, kiedy na to stanowisko został powołany Jan Matejko. Dopiero w r. 1877 otrzymał Ł. nominację na profesora w VIII randze, przy czym objął klasę rysunku i wykłady o stylach architektonicznych. Po śmierci Matejki (1 XI 1893) pełnił zastępczo obowiązki dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych, jako jej najstarszy profesor, aż do 26 IV 1895, tj. do nominacji Juliana Fałata na to stanowisko. Z dn. 31 X 1895 przeszedł, jako profesor Szkoły Sztuk Pięknych, na emeryturę.

Ł., malarz o średnim uzdolnieniu, był znakomitym pedagogiem i z niezwykłym zapałem do późnych lat życia kształcił uczniów. Spośród najstarszych z nich wymienić warto Jana Matejkę, Artura Grottgera, Andrzeja Grabowskiego, Aleksandra Kotsisa, a spośród późniejszych Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego, którzy wiernie towarzyszyli profesorowi na urządzanych przezeń wycieczkach, głównie na Podkarpacie, i pilnie rysowali tamtejsze zabytki. Szkicowniki Wyspiańskiego z tych wycieczek znajdują się w Muzeum UJ, a poszczególne rysunki były publikowane przy komunikatach Ł-a w „Sprawozdaniach Komisji Historii Sztuki” Akademii Umiejętności. W związku z działalnością pedagogiczną Ł-a w Szkole Sztuk Pięknych pozostają opracowane przezeń i wydane jako autografowane skrypty dla uczniów do nauki o formach architektonicznych, anatomii i perspektywy. Działalność pedagogiczną rozwijał Ł. i poza Szkołą Sztuk Pięknych: od r. 1854 uczył rysunku przez 8 lat bezpłatnie w szkole dla rzemieślników, od r. 1859 przez lat kilkanaście w Miejskiej Szkole Przemysłowej, a w l. 1868–73 miewał w Muzeum Przemysłowym im. dra A. Baranieckiego popularne wykłady niedzielne z zakresu «sztuki zastosowanej do rzemiosł» oraz odczyty z historii sztuki na istniejących przy tym Muzeum kursach dla kobiet. Pod koniec życia przez dwa lata bezpłatnie wykładał dla kleryków w Seminarium Duchownym naukę o stylach w architekturze i encyklopedię sztuk pięknych oraz prowadził ćwiczenia na zabytkach w kościołach krakowskich.

Jako malarz uprawiał przede wszystkim tematykę historyczną, odtwarzając nie tyle wielkie fakty dziejowe, ile raczej wydarzenia z historii kultury o zacięciu rodzajowym, malował nadto obrazy treści religijnej i wyjątkowo portrety. W r. 1851 wykonał w apsydzie kościoła pijarów w Krakowie malowidło ścienne przedstawiające Przemienienie Pańskie na Górze Tabor, a w r. 1853 Dysputę w Akademii Krakowskiej w końcu w. XV (własność UJ). W l. 1854–6, 1862, 1863, 1866, 1870, 1872–4, 1878 wystawił m. in. obrazy: Ścięcie Samuela Zborowskiego na Wawelu w r. 1584 (obecnie w Muz. Narod. w Kr.), Urszulka Kochanowska, Portret pianisty Ignacego Krzyżanowskiego, Portret matki, Królowa Anna, Sebastian Petrycy ratujący dotkniętych zarazą, Jan Kochanowski czytający w gronie przyjaciół w Czarnolesie przekład Psałterza, Stare lata żołnierza, Zygmunt August obdarza krakowskie Bractwo Kurkowe srebrnym kurem (Muz. Narod. w Kr.), Rady Kallimacha, Gwałtowne swaty w zamku ostrogskim. W Muzeum Lubomirskich przy Ossolineum we Lwowie był jego obraz z r. 1869, pt. Król Kazimierz Wielki odwiedzający Esterkę. Muzeum Narodowe w Warszawie przechowuje jego Portret siostry, Lucyny Łuszczkiewiczówny. Dla kościoła w Będzinie namalował Ł. obrazy przedstawiające św. Józefa i św. Dominika, a dla kościoła w Jędrzejowie św. Antoniego. W ołtarzu w krużgankach kościoła Św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie mieści się obraz przedstawiający św. Walentego z klęczącymi u jego stóp postaciami o rysach żony i córki artysty, a w posiadaniu norbertanek na Zwierzyńcu jest sygnowana, lecz nie datowana Adoracja Matki Boskiej przez aniołów. Rzecz godna uwagi, że gdy Matejko namalował w r. 1863 Kazanie Skargi, ofiarował Ł-owi fotografię tego obrazu z dedykacją jako «uczeń, przyjaciel, kolega, w dowód prawdziwej wdzięczności, przyjaźni i czci», a zalecając pisemnie obraz Ł-a Ścięcie Samuela Zborowskiego do zakupu przez Muzeum Narodowe, stwierdził, że widok tego dzieła skłonił go przed laty do poświęcenia się malarstwu historycznemu. Z drugiej strony Ł. w późniejszych swych obrazach wyraźnie ulegał wpływowi obrazów Matejki.

Ważną dziedziną działalności Ł-a było muzealnictwo. W r. 1883 Rada Miejska Krakowa uchwaliła statut i budżet Muzeum Narodowego i 27 VII t. r. powołała Ł-a na stanowisko dyrektora nowo powstałej instytucji. W ciągu siedemnastoletniej działalności Ł-a na stanowisku dyrektora Muzeum Narodowego zbiory stale się powiększały i w chwili jego śmierci osiągnęły liczbę 10 364 przedmiotów, oprócz znacznej ilości depozytów, które przeważnie już na stałe pozostały w Muzeum. Jako dyrektor Muzeum położył Ł. duży nacisk na zorganizowanie działu sztuki średniowiecznej, pozyskując m. in. romańskie kapitele i zworniki z Tyńca i z kapitularza w Jędrzejowie, słynną dziś na całym świecie rzeźbioną Madonnę z Krużlowej z początku w. XV i późnogotycką z Grybowa, rycerzy Wita Stwosza z kościoła Mariackiego w Krakowie, gotyckie obrazy z Dobczyc, Korzennej, Krzywaczki, Moszczenicy, Tuchowa, malowany strop z wczesnych lat w. XVI z kościółka w Kozach. Zgromadził też znaczną liczbę obrazów cerkiewnych z w. XV–XVIII. Również wyraźnie zarysował się zbiór rycin i rysunków. Dział polskiej sztuki współczesnej, tj. z drugiej połowy w. XIX, posiadł za dyrektury Ł-a utwory wszystkich ważniejszych malarzy, m. in. J. Matejki, A. Grottgera, J. Chełmońskiego, H. Rodakowskiego, A. i M. Gierymskich, O. Boznańskiej, J. Fałata, M. Gottlieba, J. Malczewskiego, i rzeźbiarzy M. Guyskiego, O. Sosnowskiego, P. Welońskiego. Wspomnieć wreszcie trzeba o pozyskanej za czasów Ł-a pięknej kolekcji gemm i kamei K. Schmidta-Ciążyńskiego, o pamiątkach po Adamie Mickiewiczu, przekazanych przez jego syna Władysława, o zbiorze monet, medali i pieczęci. Przejawił też Ł. dużą ruchliwość w organizowaniu wystaw okolicznościowych: już w r. 1884 otwarto wystawę zabytków z epoki Jana Kochanowskiego w trzechsetną rocznicę jego zgonu, w r. 1891, w setną rocznicę ogłoszenia Konstytucji Trzeciego Maja, wystawę portretów osobistości z okresu Sejmu Czteroletniego, a w r. 1894 Wystawę Kościuszkowską, w stulecie insurekcji. Położył więc Ł. mocne podwaliny pod dalszą działalność Muzeum Narodowego.

Wśród wielostronnej działalności Ł-a najdonioślejsze znaczenie ma jego twórczość naukowa w zakresie historii sztuki. Skromnym debiutem w tej dziedzinie był ogłoszony w „Czasie” w r. 1856 apel o ratowanie od zagłady trzynastowiecznego kapitularza opactwa cysterskiego w Jędrzejowie. Zachęcony przez ówczesnego honorowego konserwatora zabytków Krakowa i Galicji Zachodniej Pawła Popiela, pomierzył Ł. liczne zabytki architektury, głównie gotyckiej, z tego obszaru i zdjęcia te z krótkimi objaśnieniami wydał w l. 1864–8. W związku z przypadającym na r. 1864 pięćsetleciem założenia Uniw. Krak. podjął w okolicy kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu poszukiwania pierwotnych zabudowań uniwersyteckich i wyniki ogłosił w „Rocznikach Tow. Naukowego Krakowskiego” (t. 34). Zupełnie już dojrzałym uczonym okazał się Ł. w opracowanych przez siebie rozdziałach zespołowej Monografii opactwa cystersów w Mogile, wydanej również przez Tow. Naukowe Krakowskie w r. 1867. Architektura średniowieczna, przede wszystkim romańska, w mniejszej nieco mierze gotycka, stała się od tego czasu głównym terenem badań Ł-a; na wiele lat stał się on największym w Polsce autorytetem w tej dziedzinie. Jedna po drugiej ukazywały się opracowane przezeń monografie oraz mniejsze komunikaty dotyczące budowli średniowiecznych w różnych stronach Polski, a zaznaczyć należy, że prowadzenie badań na obszarze zaboru rosyjskiego w okresie bliskim jeszcze powstania styczniowego, gdy carska żandarmeria podejrzliwie śledziła każdy krok przybysza z innych stron, nie było ani łatwe, ani nawet bezpieczne.

Kościoły m. in. w Strzelnie, Mogilnie, Kruszwicy, Inowrocławiu i sąsiednim Kościelcu, w Prandocinie pod Słomnikami, kościoły Św. Andrzeja i Św. Wojciecha w Krakowie, kolegiaty w Tumie pod Łęczycą i Opatowie, cysterskie budowle w Jędrzejowie, Koprzywnicy, Sulejowie, Wąchocku i Lądzie, dominikański kościół Św. Jakuba w Sandomierzu, najdawniejsze kościoły franciszkańskie (w Zawichoście, Krakowie, Nowym Mieście Korczynie, Kaliszu, Gnieźnie, Starym i Nowym Sączu), labirynt katedry we Włocławku, kamienna rzeźba krakowska w. XIV, cechowe malarstwo krakowskie w. XV i XVI, cerkiew w Ostrogu, zamek w Lipowcu, dwory z w. XVI (w Jeżowie, Szymbarku i Drzewicy), dawni architekci Sukiennic, Bartłomiej Berrecci, ruiny zamku Herburta pod Dobromilem, polichromia drewnianego kościoła w Dębnie koło Nowego Targu, malarstwo polskie z lat 1765–1850, rzeźba polska pierwszej połowy w. XIX, stare cmentarze krakowskie oraz związane z nimi zabytki i obyczaje, popularnonaukowe monografie kościołów Bożego Ciała i Św. Katarzyny na Kazimierzu, kościoła i klasztoru w Mogile oraz Sukiennic – oto tematyka rozpraw Ł-a drukowanych w wydawnictwach Akademii Umiejętności, częściowo w jej „Pamiętniku” i „Rozprawach Wydziału Filologicznego”, przeważnie zaś w „Sprawozdaniach Komisji Historii Sztuki”, a nadto w „Roczniku Krakowskim” i „Bibliotece Krakowskiej” wydawanych przez Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.

Ł. pracował szybko, bo dużo miał do powiedzenia, obdarzony zaś wybitnie dobrą, ale przecież czasem zawodną pamięcią, niekiedy nadmiernie jej dowierzał, toteż trafiają się w jego rozprawach niezupełnie dokładne cytaty, niecałkiem ścisłe daty, pewne usterki w rysunkach pomiarowych opracowywanych budowli, ale wszystko to stokrotnie wynagradza wydobycie na jaw nieznanych poprzednio dzieł sztuki. Śmiało należy stwierdzić, że Ł. jest odkrywcą polskiej architektury romańskiej, że wydatnie przyczynił się do poznania naszego gotyku zarówno w zakresie architektury, jak rzeźby i malarstwa. On to wytłumaczył istotę tzw. systemu filaroszkarpowego w grupie krakowskich kościołów z w. XIV, on zwrócił uwagę na naszą rzeźbę architektoniczną, on obalił bałamuctwa o «bizantynizmie» czy przynależności do «szkoły staroniemieckiej» obrazów znajdujących się w naszych kościołach i dobitnie wykazał ich odrębność. Interesował się również epoką renesansu i kilka cennych prac z tego zakresu zawiera jego bibliografia. Baroku natomiast, podobnie jak jemu współcześni, nie lubił, uważał go za objaw zepsutego smaku. Miał sentyment do sztuki z okresu swej młodości, spisywał wspomnienia dotyczące malarstwa i rzeźby pierwszej połowy w. XIX, polegając zaś na zasłyszanych, a świeżych jeszcze tradycjach, sięgał i do ostatniej tercji w. XVIII. W ten sposób przekazał dużo wiadomości skądinąd nie znanych. Pisał po prostu, stylem niewyszukanym, w sposób bardzo bezpośredni, ujmujący. Nie zasiadając na katedrze uniwersyteckiej, nie mógł wykształcić uczniów, którzy by po nim przejęli i dalej prowadzili badania w zakresie historii sztuki. Ta rola przypadła w udziale Marianowi Sokołowskiemu, którego Ł. wysoko cenił, ciesząc się nawzajem z jego strony uznaniem i przyjaźnią.

Ł., od r. 1859 członek Tow. Naukowego Krakowskiego, został w r. 1873, po powstaniu Akademii Umiejętności w Krakowie, powołany na jej członka czynnego. Objął zarazem obowiązki sekretarza akademickiej Komisji Historii Sztuki, której przewodniczącym (raczej formalnie) został Lucjan Siemieński. Po śmierci Siemieńskiego w r. 1877 jego następcą wybrano Ł-a, który od samego początku istnienia Komisji odgrywał w niej kierowniczą rolę aż do r. 1892, kiedy zrezygnował z przewodnictwa na rzecz prof. Mariana Sokołowskiego, poprzestając na funkcji zastępcy przewodniczącego.

Naukowa twórczość nie wyczerpywała czasu Ł-a. Jako wybitny znawca uczestniczył w licznych akcjach konserwatorskich: już w l. 1865–8 był członkiem komitetu odnowienia ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim, w l. 1870–6 członkiem komitetu odnowienia Sukiennic, pod koniec stulecia działał w komitecie odnowienia wnętrza kościoła Mariackiego. Był doradcą w sprawach konserwatorskich we wszystkich trzech zaborach. Nie pełniąc z urzędu funkcji konserwatora, był uważany za moralnego opiekuna zabytków, okręgu zaś mieć nie potrzebował, bo jego okręgiem była cała Polska. Na temat opieki nad zabytkami ogłaszał w prasie liczne artykuły i prowadził ogromną korespondencję, nie szczędząc rad i wskazówek. Rozwinął też szeroką działalność na polu popularyzacji historii sztuki, a zwłaszcza zabytków Krakowa. Pisywał do dzienników i tygodników artykuły popularnonaukowe, obsługiwał wydawnictwa encyklopedyczne. Chętnie podejmował się wykładów dla szerszej publiczności, i to nie tylko w sali wykładowej, ale również w terenie, wobec oryginalnych zabytków. Już w osiemdziesiątych latach stulecia zbierał grono znajomych i prowadził ich do zabytkowych budowli Krakowa, a w ostatnich latach życia urządzał tego rodzaju wycieczki na szerszą skalę, zapowiadane w gazetach. Należał bowiem do współzałożycieli powstałego z inicjatywy prof. Stanisława Krzyżanowskiego i od r. 1897 po dziś dzień czynnego Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, w l. 1898–1900 był jego prezesem i już w pierwszym roku istnienia, niezależnie od opublikowania kilku prac w jego wydawnictwach, zainicjował i do ostatnich dni życia prowadził wycieczki po zabytkach Krakowa, które umiał, jak mało kto, żywo i przyjemnie objaśniać.

Znany w całej Polsce, był Ł. wysoko ceniony, autorytet posiadał ogromny. Uniwersytet Jagielloński, który w r. 1900 obchodził pięćsetlecie odnowienia przez Władysława Jagiełłę, uchwalił nadanie mu doktoratu honoris causa. Nie doczekał Ł. wręczenia dyplomu, które było przewidziane na jubileuszowy dzień 7 VI, zmarł bowiem dwa tygodnie przed tą datą, w dn. 23 V 1900, po krótkiej chorobie. Ł. żonaty był (od r. 1858) ze Stanisławą (Malwiną) Ramlau, córką Saladyna, lekarza, dyrektora szpitala w Dąbrowie Górniczej, i Józefy z Wysockich. Miał czworo dzieci: Felicjana (1859–1905 lub 1906), architekta (czy też adwokata?), Zofię (1860–1923?), Józefa Kalasantego Mieczysława Wojciecha (1862–1909), lekarza we Lwowie, ojca aktorki Róży Łuszczkiewicz Gallowej (zob.), Marię (1871–1911), zamężną za lekarzem Piotrowskim we Lwowie.

Fot. w Inst. Hist. Sztuki UJ; Portrecik Ł-a (rysunek ołówkiem) przez S. Dębickiego (dawniej w Galerii Miejskiej w Lw.); – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych, s. 94, 412–4; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Antoniewicz Bołoz J., Katalog Wystawy Sztuki Polskiej 1764–1886, Lw. 1894 s. 247 nr 1123; Katalog Pierwszej Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie we wrześniu 1887, Kr. 1887 s. 12 nr 138; Malarstwo polskie od XVI do początku XX w. Katalog. (Muz. Narod. w W. Galeria sztuki pol.), W. 1962; – Bochnak A., Zarys dziejów polskiej historii sztuki, Kr. 1948 s. 8–10, Historia Nauki Polskiej w Monografiach, XXII; Bochnak A., Pieradzka K., Czterdziestolecie działalności Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa 1897–1937, Kr. 1937 s. 3, 5, 31, 32, 35–6 (fot.), 61, Bibl. Krak., nr 93; Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo polskie, Wr.–Kr. 1960 II; Górski K. M., Dyrektor W. Ł., „Tyg. Illustr.” 1896 nr 30 s. 583–4 (podob. drzeworytowa); Kopff A., Muzeum Narodowe w Krakowie. Historia i zbiory, Kr. 1962 s. 12–22, 59–61, 65–6, 82; Korotyński W., W. Ł., „Tyg. Illustr.” 1881 nr 312 s. 385–6 (Portret Ł-a przez J. Buchbindera, drzeworyt A. Regulskiego), nr 313 s. 402; Kowalski L., Z kroniki Szkoły Sztuk Pięknych, Ł., „Czas” 1933 nr 99; Lepszy L., W. Ł., „Kwart. Hist.” R. 14: 1900 s. 566–8; tenże, W. Ł. 1828–1900, Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1906 VII s. I–VIII (fot.); tenże, W. Ł., „Wiad. Numizm.-Archeol.” R. 12: 1900 t. 4 nr 3–4 (45–6) s. 210–5 (fot.); Méyet L., Ł. o Słowackim, „Kur. Warsz.” 1909 nr 189; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce 1760–1860, Kr. 1897 s. 453–8; Pagaczewski J., Muzeum Narodowe w Krakowie w dwudziestą rocznicę otwarcia, Kr. 1904; Szukiewicz M., Dzieje, rozwój i przyszłość Muzeum Narodowego w Krakowie, Kr. 1909 s. 21–40; Śp. W. Ł., „Czas” 1900 nr z 25 V; Śp. W. Ł., „Tyg. Ilustr.” 1900 nr 22 s. 437 (podob. drzeworytnicza); Tomkowicz S., W. Ł., „Roczn. Krak.” T. 5: 1902 s. 1–46 (bibliogr. prac Ł-a, fot.); Ustąpienie prof. Ł-a, „Czas” 1895 nr z 14 XI; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; – Kalendarz Krak. J. Czecha, 1901 s. 88–91; – Nadto wzmianki w monografiach o Matejce; – Informacje uzyskane od rodziny za pośrednictwem dra Samuela Gumińskiego w Krakowie i częściowo dra Zygmunta Łakocińskiego w Lund.

Adam Bochnak